MSZ RP odtajnia dokumenty z okresu jednoczenia Niemiec

Prezentowane materiały zostały wytworzone w okresie od września 1989 roku do listopada 1990 r. Ukazują one polską politykę wobec Niemiec od momentu utworzenia rządu Tadeusza Mazowieckiego, aż do podpisania polsko-niemieckiego traktatu granicznego. Znajdują się wśród nich szyfrogramy wysyłane z polskich ambasad w NRD (Berlin) i w RFN (Kolonia), jak też korespondencja szyfrowa polskiej misji wojskowej w Berlinie Zachodnim. Ciekawą część zbioru stanowią tzw. okólniki, czyli szyfrogramy wysyłane z centrali MSZ w Warszawie do wszystkich (bądź do części) placówek zagranicznych (ambasad, konsulatów, misji czy przedstawicielstw). Ponadto wśród przygotowanych materiałów znalazły się także listy, notatki z rozmów, czy noty dyplomatyczne dokumentujące m.in. wystąpienie NRD ze struktur Układu Warszawskiego.

Zbiór 67 odtajnionych dokumentów otwiera szyfrogram z 19 września 1989 r., w którym ambasador PRL w Berlinie informował Warszawę o wpływie ucieczek obywateli NRD na wewnętrzną sytuację polityczną. Wschodnioniemieccy dyplomaci z niepokojem obserwowali „próby wykorzystywania ucieczek w kategorii historycznej szansy zjednoczenia Niemiec”. Z kolei ostatnim dokumentem wśród prezentowanych archiwaliów jest notatka z 20 listopada 1990 r. z rozmowy Krzysztofa Skubiszewskiego i Hansa-Dietricha Genschera (ministrów spraw zagranicznych Polski i Niemiec), dotycząca m.in. kwestii emigracji Polaków oraz sprawy ew. członkostwa RP w EWG.

Prezentowanie materiałów przygotowywanych przez polskie przedstawicielstwa w NRD, RFN i w Berlinie Zachodnim pozwala na poznanie różnorodnych ocen związanych z procesem zjednoczenia. Szyfrogramy z Berlina Wschodniego dokumentują proces rozpadu NRD i upadek tamtejszej partii komunistycznej. Z kolei depesze przesyłane z Kolonii pozwalają zilustrować m.in. debatę toczoną w RFN w sprawie unifikacji, widzianą nie tylko w kontekście problemu politycznego, ale także jako przedsięwzięcie gospodarcze (np. kwestia ujednolicenia waluty). Natomiast polska misja wojskowa w Berlinie Zachodnim przesyłała materiały naświetlające proces zjednoczenia w kontekście rozwiązania sprawy Berlina Zachodniego, którego status regulowało porozumienie czterech mocarstw z 1971 r.

Najistotniejsza jednak z polskiego punku widzenia była kwestia uznania granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Wiele spośród prezentowanych materiałów ukazuje działania podejmowane w tej sprawie przez ministra Skubiszewskiego i podległy mu resort. Kwestia granicy była jednym z tematów rozmów prowadzonych w czasie, znanej z gestu pojednania w Krzyżowej, wizyty kanclerza Helmuta Kohla w Polsce. Uznanie granicy było także przedmiotem działań informacyjnych podejmowanych na arenie międzynarodowej w celu rozpowszechnienia polskiego stanowiska. Krzysztof Skubiszewski w lutym 1990 r. „w związku z aktualną dyskusją na temat zjednoczenia Niemiec” informował placówki, o stanowisku polskiego rządu, zgodnie z którym zjednoczenie „jest możliwe wyłącznie przy zachowaniu zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej”.

Kwestii granic dotyczył także udział Polski w jednej z rund konferencji cztery plus dwa, w której uczestniczyli przedstawiciele mocarstw (Francja, USA, Wielka Brytania i ZSRR) oraz przedstawiciele dwóch państw niemieckich. Minister K. Skubiszewski polecił polskim ambasadorom informować kraje urzędowania, iż Polska odrzuca „«formułę jałtańską» tj. decyzje w żywotnych interesach innych państw zapadające bez ich udziału” oraz chce „pełnoprawnie uczestniczyć przy ostatecznym potwierdzeniu granicy Odra-Nysa przez «4+2»”. Konferencja i prowadzone negocjacje pozwoliły na podpisanie 12 września 1990 r. w Moskwie traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec.

Publikowane szyfrogramy pokazują także kwestie formalne, które były efektem zjednoczenia. Należała do nich m.in. sprawa wcześniejszego (przed unifikacją) wystąpienia NRD z Układu Warszawskiego, jak też sprawa likwidacji (bądź przejęcia przez RFN) wschodnioniemieckich placówek w Polsce.

Szyfrogramy to specyficzne źródło historyczne – są to materiały przygotowywane na bieżąco, dokumentujące politykę „w akcji”. W przeciwieństwie do notatek, analiz czy opracowań sporządzanych post factum, ukazują one całą dynamikę ówczesnej, zmieniającej się, sytuacji politycznej.